(6) ปญฺจ เจโตขิลา

[941] ตตฺถ กตเม ปญฺจ เจโตขิลา? สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, ธมฺเม กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, สงฺเฆ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, สิกฺขาย กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโต โหติ อนตฺตมโน อาหตจิตฺโต ขิลชาโต – อิเม ปญฺจ เจโตขิลาฯ

(7) ปญฺจ เจตโส วินิพนฺธา

ตตฺถ กตเม ปญฺจ เจตโส วินิพนฺธา? กาเม อวีตราโค โหติ อวิคตจฺฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโห; กาเย อวีตราโค โหติ… รูเป อวีตราโค โหติ… ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ; อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ – ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ – อิเม ปญฺจ เจตโสวินิพนฺธาฯ

(8) ปญฺจ นีวรณานิ

ตตฺถ กตมานิ ปญฺจ นีวรณานิ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ – อิมานิ ปญฺจ นีวรณานิฯ

(9) ปญฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ

ตตฺถ กตมานิ ปญฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ? มาตา ชีวิตา โวโรปิตา โหติ, ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต โหติ, อรหนฺโต ชีวิตา โวโรปิโต โหติ, ทุฏฺเฐน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ โหติ , สงฺโฆ ภินฺโน โหติ – อิมานิ ปญฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิฯ

(10) ปญฺจ ทิฏฺฐิโย

ตตฺถ กตมา ปญฺจ ทิฏฺฐิโย? ‘‘สญฺญี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘‘อสญฺญี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, สโต วา ปน สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปญฺญาเปนฺติ, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ วา ปเนเก อภิวทนฺติ – อิมา ปญฺจ ทิฏฺฐิโยฯ

(11) ปญฺจ เวรา

[942] ตตฺถ กตเม ปญฺจ เวรา? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา – อิเม ปญฺจ เวราฯ

(12) ปญฺจ พฺยสนา

ตตฺถ กตเม ปญฺจ พฺยสนา? ญาติพฺยสนํ, โภคพฺยสนํ, โรคพฺยสนํ, สีลพฺยสนํ, ทิฏฺฐิพฺยสนํ – อิเม ปญฺจ พฺยสนาฯ

(13) ปญฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา

ตตฺถ กตเม ปญฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา? พหุโน ชนสฺส อปฺปิโย โหติ อมนาโป, เวรพหุโล จ โหติ, วชฺชพหุโล จ, สมฺมูฬฺโห กาลงฺกโรติ, กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ – อิเม ปญฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวาฯ

(14) ปญฺจ ภยานิ

ตตฺถ กตมานิ ปญฺจ ภยานิ? อาชีวกภยํ, อสิโลกภยํ, ปริสสารชฺชภยํ, มรณภยํ, ทุคฺคติภยํ – อิมานิ ปญฺจ ภยานิฯ

(15) ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา

[943] ตตฺถ กตเม ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา?

(ก) อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺฐิ [เอวํทิฏฺฐิ (สฺยา.)] – ‘‘ยโต โข, โภ , อยํ อตฺตา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติฯ อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ ปญฺญเปนฺติฯ

(ข) ตมญฺโญ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ เนโส นตฺถีติ วทามิฯ โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? กามา หิ, โภ, อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาฯ เตสํ วิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติฯ อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ ปญฺญเปนฺติฯ

(ค) ตมญฺโญ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิฯ เนโส นตฺถีติ วทามิฯ โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ วิตกฺกิตํ วิจาริตํ เอเตน เอตํ โอฬาริกํ อกฺขายติฯ ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป.… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติฯ อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ ปญฺญเปนฺติฯ